ემოციები მნიშვნელოვანი ინფორმაციული ღირებულების მატარებელი მოვლენაა. ის გვაწვდის ინფორმაციას ჩვენი თავის, სურვილების შესახებ, რას ვანიჭებთ უპირატესობას და რა სიტუაცია შეიძლება ჩვენი ფიზიკური თუ ფსიქიკური ჯანმრთელობის მთლიანობას საფრთხით ემუქრებოდეს; ან პირიქით, რა სიტუაციაში ვგრძნობთ თავს კარგად. ერთი შეხედვით არასასიამოვნო შეგრძნებაც კი, როგორიც შიშია, უაღრესად მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ჩვენს გადარჩენაში − წარმოიდგინეთ, რა შეიძლება მოხდეს, თუკი დიდი სიმაღლიდან გადახედვისას საერთოდ არანაირ დაძაბულობას არ იგრძნობთ? ან არ შეგეშინდებათ გარეული ცხოველის დანახვისას? მსგავს სიტუაციებში, შიში მობილიზაციაში ეხმარება მთელს ჩვენს სხეულს და ამზადებს სიტუაციის შესაბამისი ქცევისთვის, რის გარეშეც ჩვენ საფრთხე დაგვემუქრებოდა.
ადამიანის შინაგანი და გარეგანი მდგომარეობის ასპარეზს სამი ძირითადი მოთამაშე ჰყავს: ესენია ემოცია, აზრი და ქცევა. ამ სამ მოთამაშეს შორის ორმხრივი კავშირია და ისინი ერთმანეთზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. იმის მიხედვით, ადამიანის აზრები დადებითია თუ უარყოფითი, შესაბამისი ემოცია და განწყობა გვეუფლება; ხოლო ჩვენი განწყობა მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ქცევას. თუმცა, კონკრეტულმა ქცევამ შეიძლება განწყობა შეგვიცვალოს კიდეც და საპირისპირო მიმართულებით შემოატრიალოს.
რიგ შემთხვევებში, სიტუაციის, წარსული გამოცდილების თუ სხვა მიზეზების გამო, ჩვენი ემოცია ისეთი ძლიერია ხოლმე, რომ მართვის სადავეებს ხელში იგდებს და ამა თუ იმ ემოციით მოცულები ნაწილობრივ ან მთლიანად ვკარგავთ ქცევაზე კონტროლს. შესაბამისი უნარების გარეშე მაღალია იმის ალბათობა, რომ ადამიანს გაუჭირდეს პასუხის გაცემა, თუ რა იყო მისი ამა თუ იმ ქცევის წინაპირობა, რატომ მოიქცა ასე, რას გრძნობდა ამ სიტუაციაში; შეიძლება მან გაგვცეს პასუხი, რა ემოციას განიცდიდა, მაგრამ, გაუჭირდეს დაკონკრეტება, რომელ აზრს შეიძლება გამოეწვია ეს ემოცია. თუმცა, ორი მოთამაშის ამოცნობიც არ გვაძლევს მესამის მართვის გარანტიას: ალბათ ყველა ადამიანს ჰქონია ცხოვრებაში ერთი შემთხვევა მაინც, როდესაც ემოციებს აყოლილს, „ცხელ გულზე“ რაიმე ისეთი უთქვამს ან გაუკეთებია, რისი გაკეთებაც არ ჰქონდა დაგეგმილი, ან უნანია ჩადენილი ემოციების „გაგრილების“ და დამშვიდების შემდგომ.
დაკვირვების როლი ემოციების მართვაში
წარმოიდგინეთ, რომ მაღაზიაში რიგში თქვენ წინ ადამიანი ჩადგა. როგორი იქნება თქვენი ემოცია იმ შემთხვევაში, თუკი იფიქრებთ, რომ მან ეს განზრახ გააკეთა? მაღალი ალბათობით, ემოცია ბრაზი ან გაღიზიანება იქნება. მაგრამ, თუკი დავუშვებთ, რომ იმ ადამიანმა ვერ დაგვინახა, სავარაუდოდ, ბრაზი ნაკლებად ძლიერი იქნება, ან შეიძლება საერთოდაც არ გავბრაზდეთ. ეს ერთი მარტივი მაგალითი ნათლად გვაჩვენებს, თუ როგორი გავლენა აქვს ჩვენს აზრებს ემოციაზე და ქცევაზე.
საკუთარ აზრებზე, ემოციებზე და ქცევაზე დაკვირვება ამ მოთამაშეებთან დამეგობრების და მათი უკეთ მართვისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯია. ემოციების მართვაში იგულისხმება, რომ ჩვენ გვაქვს ესა თუ ის შეგრძნება, მაგრამ, ემოციური პასუხის ნაცვლად, გვაქვს უნარი, რომ დავაკვირდეთ საკუთარ ფიქრებს, სიტუაციას და შევაფასოთ, რამდენად შეესაბამება მოვლენებს ეს განცდები; ხომ არ ვაჭარბებთ ინტენსვიობას, სხვა ემოცია ან წარსული გამოცდილება ხომ არ გვიშლის ხელს ადეკვატურად მოქცევაში?
დაკვირვების საფუძველზე ადამიანმა შეიძლება აღმოაჩინოს, რომ სიტუაციები, რომელშიც ხშირად ბრაზობს და „მდგომარეობიდან გამოდის“, საკმაოდ გავს ერთმანეთს; ან, შეიძლება სხვადასხვა სიტუაციაში აღმოცენებულ ბრაზს მსგავსი აზრები აერთიანებს; მსგავსი ცხელი წერტილების აღმოჩენა და დაფიქსირება გვეხმარება ჩვენი მდგომარეობის უკეთ მართვაში.
არსებობს გარკვეული ტიპის ფიქრები, რომელიც განსაკუთრებულად გვიშლის ხელს ემოციების მართვაში; მათ აზროვნების შეცდომები ეწოდება. ხსენებული ტიპის ფიქრების სია მოიცავს, მაგალითად, ისეთი ტიპის შეცდომებს, როგორიცაა ნეგატიური სათვალე, ან შავ-თეთრი/ყველაფერი ან არაფერი აზროვნება. ნეგატიური სათვალის გავლით ხედვისას ადამიანები ხშირად უგულვებელყოფენ ნებისმიერი სახის დადებით მოვლენას და ამჩნევენ მხოლოდ ცუდს; ამას ბევრი სხვადასხვა მიზეზი შეიძლება განაპირობებდეს: ადრეული გამოცდილებები, სხვადასხვა სახის არასასიანოვნო მოვლენები. თუკი ადამიანს სჯერა, რომ მიმდინარე დღის მანძილზე მას არაფერში უმართლებს, ან რომ ცუდი დღე აქვს, მაღალი ალბათობით, დღის ბოლოს მას არ ემახსოვრება მისი მისამართით ნათქვამი კომპლიმენტი ან წარმატებით დასრულებული საქმით გამოწვეული კმაყოფილების შეგრძნება. შესაბამისად, სწორედ ეს აზრი იქნება მისი იმ დღის წამყვანი ემოციის განმსაზღვრელი. თუკი საკუთარ თავს მსგავსი აზრების ქონას შეატყობთ, კარგი იქნება, თუ დავაკვირდებით თავს, რა სიტუაციებში იჩენს ეს აზრები თავს და, შეძლებიდაგვარად ობიექტურად შევაფასებთ, ხომ არ ვაკეთებთ დადებითს უგულველეყოფას, მინიმიზაციას? ხომ არ ვაკეთებთ ერთი, ორი, ან სულაც სამი უარყოფითი მოვლენის ყველაფერ დანარჩენზე განზოგადებას? როგორ შეიძლება რომ ეს აზრები სხვანაირად შევაფასოთ, კრიტიკული თვალით შევხედოთ? კარგი იქნება, მაგალითად, თუ გავაკეთებთ დადებით მოვლენების ჩანაწერებს, ყველაფერი ან არაფერის ნაცვლად კომპრომისზე წასვლას, ან სანდო ადამიანთან საუბარს, ვინც გარე თვალით შეძლებს სიტუაციის უფრო ნათლად აღქმას და დაგვეხმარება იმის დანახვაში, რაც, შესაძლოა, ძლიერი ემოციების ფონზე გამოგვრჩა.
ემოციების მართვის ტექნიკები
კიდევ ერთი, საკმაოდ ხშირად დაშვებული შეცდომა ‘უნდებით’ მოტივირებაა. როდესაც ჩვენს თავზე ვამბობთ უნდა, თავს ხშირად დამნაშავედ ვგრძნობთ; როდესაც უნდა სხვებზეა მიმართული − იმედგაცრუებას და ბრაზს. სხვადასხვა სიტუაციაში უნდას ჩანაცვლება მინდა განცხადებით, ხშირად სიტუაციას სულ სხვა კუთხით გვაჩვენებს.
ჩვენი სხეული ასევე მნიშვნელოვან როლს ითავსებს ემოციების გამოხატვასა და მართვის უნარში. დაკვირვებიხართ, როგორ ამჩნევთ, როდის ბრაზობთ, როდის გრძნობთ სევდას, სად არის კონცენტრირებული სხეულში ბედნიერების შეგრძნება? შესაძლოა, მარტივად ამჩნევთ, როდის იწყება ბრაზი, მაგრამ, ასევე ადვილია იმის დაფიქსირება, როდის გაგივლით ეს ბრაზი? საკუთარ სხეულზე დაკვირვება საშუალებას გვაძლევს ვიცოდეთ, სხეულის რომელ ნაწილში, რა სახით, როგორ განვიცდით ამა თუ იმ ემოციას. ეს ცოდნა კი ემოციების მართვისკენ გადადგმული კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ნაბიჯია. ერთ-ერთი მარტივი ტექნიკა, რომელიც საკუთარ თავზე დაკვირვების ხელოვნებაში დაგეხმარებათ, მართული სუნთქვაა − ემოციური პასუხის ნაცვლად, თუ ჯერ რამდენიმე ღრმა ჩასუნთქვა-ამოსუნთქვას გავაკეთებთ, ეს უფრო რაციონალური რეაქციის გამოხატვაში დაგვეხმარება. დღის განმავლობაში რამდენიმე წუთის გამოყოფა სუნთქვაზე დასაკვირვებლად მნიშვნელოვანწილად გააუმჯობესებს თვითდაკვირვების და ემოციების მართვის უნარებს.
თუ დავაკვირდებით, ადამიანებს უფრო ადვილად გვამახსოვრდება უარყოფითი მოვლენები; ამას ევოლუციური საფუძველი აქვს და ჩვენს გადარჩენას ემსახურება. დღეების, კვირების, თვეების გასვლის შემდეგ შეიძლება უკან მოვიხედოთ და დავასკვნათ, რომ ჩვენთვის ეს პერიოდი ძალიან ცუდ განწყობებთან იყო დაკავშირებული, სინამდვილეში კი უბრალოდ არ გვახსოვდეს არაერთი სასიამოვნო მოვლენა. როდესაც საქმე ემოციებს ეხება, მეხსიერებაზე დაყრდნობა სარისკოა; მეტ-ნაკლებად ობიექტური მონაცემების შეგროვებაში ყოველდღიური ჩანაწერების გაკეთება დაგვეხმარება:
რამდენიმე კვირის მანძილზე, დღის ბოლოს, შეგიძლიათ გააკეთოთ მარტივი ჩანაწერი მიმდინარე დღის ყველაზე ძლიერი (როგორც ნეგატიური, ასევე დადებითი) ემოციის შესახებ; ორი სიტყვით აღწეროთ სიტუაცია, რომელშიც ეს ემოცია განიცადეთ და გააკეთოთ ამ ემოციის სახელდება; მარტივ სკალაზე, მაგალითად, 0-დან 10-მდე შეაფასოთ მისი ინტენსივობა, შემდეგ კი მოკლედ აღწეროთ ის ქცევა, რომელიც ამ ემოციასთან თუ სიტუაციასთან გასამკლავებლად განახორციელეთ და შემდგომ შეაფასოთ ამ ქცევის ეფექტურობა. რამდენიმე დღიანი დაკვირვების შემდეგ გადახედეთ ამ ჩანაწერებს და დააკვირდით, ხომ არ ამჩნევთ რაიმე სახის პატერნს, ქცევას, სიტუაციებს, ემოციებს ან აზრებს, რომელიც მეორდება, ან რაიმე სხვა სახის კავშირშია ერთმანეთთან? სწორედ ამ კითხვების დასმა დაგეხმარებათ აღმოაჩინოთ ის მალადაპტური აზრები თუ ქცევები, რომელიც, შესაძლოა, ეფექტურად ფუნქციონირებაში გიშლით ხელს.
ყურადღება მიაქციეთ, რომ ჩვენ ვსაუბრობთ ემოციების მართვაზე და არა მათ კონტროლზე. კონტროლი უმეტესად დათრგუნვასა და მოთმენასთან ასოცირდება, რაც, ძალიან ხშირად, ემოციის ძლიერი და, უმეტესად, არასასურველი ამოფრქვევით სრულდება ხოლმე. ემოციების მართვა, სწორედაც რომ, გულისხმობს მათი სოციალურად მისაღები და გზავნილის გადაცემის თვალსაზრისით ეფექტური ფორმით გამოხატვას და არა დათრგუნვას.
დამატებითი წყაროები:
- აზროვნების შეცდომები, ვიდეო: https://www.facebook.com/MHopen/videos/554919995170396
- აპლიკაციები სუნთქვითი სავარჯიშოებისთვის, ემოციების მართვისა და თვითდაკვირვების უნარების გასაუმჯობესებლად: https://www.headspace.com/ https://insighttimer.com/
